تقويم در تاريخ باستان

سال :
تعريف انواع سال (سال عبارت است از مقياسي جهت درك زمان كه مقدار ان تقريبا با مدت حركت زمين به دور خورشيد برابر است) سال بر چند نوع است .

1- سال اعتدالي يا سال شمسي (حقيقي) = سال اعتدالي يا سال شمسي حقيقي عبارت است از دو عبور متوالي خورشيد (حركت ظاهري) از اعتدالي ربيعي ،مدت ان تقريبا مسوي است با 365 روز و 5 ساعت و 48 دقيقه و 49 ثانيه .

2- سال نجومي = سال نجومي عبارت است از دو عبور متوالي زمين از يك نقطه اسمان كه مدت ان 365 روز و 6 ساعت و 9 دقيقه و 9 ثانيه است .

3- سال انحرافي = سال انحرافي عبارت است از دو بور متوالي زمين از نزديكترين وضع ان نسبت به خورشيد (حضيض )كه مدت ان تقريبا 365 شبانه روز و كسري است .

4- سال قمري = سال قمري مساوي است با 12 ماه هلالي مدت ان برابر با 354 شبانه روز شمسي است .

5- سال عرفي = سال عرفي سالي است كه مدت ان تقريبا نزديك به مدت سال شمسي حقيقي است سال عرفي بر دو نوع است :


سال عرفي عادي كه داراي 365 شبانه روز است و سال عرفي كبيسه كه داراي 366 شبانه روز است ،كه به وسيله تقويم مي توان مدت متغيير سال عرفي را با سال شمسي درك كنيم .


6– سال نوري= سال نوري عبارت است از مسافتي كه نور با سرعتي معادل سيصد هزار كيلومتر در مدت يك سال طي مي كند ،اين مسافت تقريبا برابر است با 2 10 . 7/9 كيلومتر.

تقويم:
تقويم عبارت است از مجموعه قواعد و ااصولي كه براي تعيين سال عرفي و ممطابقت ان با سال حقيقي به كار مي رود.

نظر به اينكه مدت زمان سال مداري (حقيقي ) عدد صحيح نيست بهمين علت بايستي تدابيري اتخاذ كرد كه اختلافهاي ناشي بين سالهاي حقيقي و عرفي بتدريج زياد نشود .

از دوران گذشته تا كنون ملل متمدن در هر گوشه اي از جهان از نوعي تقويم استفاده مي كرده اند كه مشهور ترين انها عبارت است از:

تقويم اسكندري ،تقويم بابلي (بخت النصري) ،تقويم تركان (دوازده حيواني ) ، تقويم روم قديم (ميلادي).

تقويم فرس قديم(هخامنشي،اشكاني ،ساساني )،تقويم قبطي (مصري) تقويم هجري(هجري قمري و هجري شمسي) تقويم يزدگردي تقويم هندي ، تقويم يوناني (المپيك) تقويم يهود .

اينك به شرح اختصار ي در مورد تقويم هايي كه با تاريخ ايران در ارتباط بودن مي پردازيم.
تقويم در زمان هخا منشيان :

با كمال تاسف اطلا عات زيادي در مورد چگونگي تقويم در زمان هخا منشيان در دست نيست ، از متن كتيبه بزرگ داريوش اول واقع در بيستون چنين استنباط مي شود كه در ان زمان حساب اوستائي معمولي نبوده زيرا اسامي ماهها ايكه در كتيبه نامبرده ذكر شده با اسامي ماهها ايكه در دوره اشكانيان و ساسانيان معمول بوده تفاوت دارد .

كتيبه بيستون به علت مرور زمان و مخدوش بودن قسمتهايي از ان تنها اسامي 9 ماه ازسال را در بر دارد اما بعد از كشف الواح تخت جمشيد و مطالعه انها اسامي سه ماه ديگر از سال روشن گرديد ، ماههاي سال در دوران هخامنشيان عبارتند از :

1- اود كن ئيش كه با فروردين ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

2 – ثور واهر كه با اردي بهشت ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

3- تائي كرچي كه با خرداد ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

4 – گرم پد كه با تير ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

5- درن باچي كه با مرداد ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

6 – كارت ياشيا كه با شهريور ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

7 – باغ ياديش كه با مهر ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

8 – ورگزن كه با ابان ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

9 – اثري يادي كه با اذر ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

10- انامك كه با دي ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

11 –سا ميا كه با بهمن ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد

12 – ويخن كه بااسفند ماه تقويم زرتشتي مطابقت دارد



در زمان هخامنشيان اول هر سال با اغاز پائيز شرع مي شد با تقويم بابليها مطابقت داشته است عده اي از محققين تصور مي كنند كه بعدها داريوش اول تاريخ اوستايي را پذيرفت و ان را در ايران رسمي كرد ليكن براي تاييد اين نظر سندي در دست نيست با اين همه از محتواي كتاب كويين كورتيوس روفوس مورخ قرن اول ميلادي كه شرح حال اسكندر كبير را نوشته چنين بر مي ايد كه سال ايراني در زمان وي با سال رايج ميان زردشتيان قرنهاي بعد تفاوتي نداشته است .

راجع به اين موضوع كه در دوره هخامنشي مبدايي برايتاريخ وجود داشته يا نه و اگر وجود داشته ان را از چه زماني حساب مي كردند اطلاعاتي در دست نيست ، ليكن از طرفي نظر به اينكه در بابل اغاز زمامداري هر شاهي را مبدا قرار مي دادند و تصور مي رود كه در دوران هخامنشي از همين روش پيروي مي كردند زيرا ماديها و پارسيها از بابليها و اسوري ها چيزهاي زيادي اقتباس كردند(1)

اي بسا پس از افتادن مصر به دست ايرانيان در زمان كمبوجيه و آشنا شدن انان با اصول تمدنهاي مصر مخصوصا پس از اصلاحات داريوش اول تقويم ساده و منظم مصري را ايرانيان اقتباص كردند ، توضيح انكه مصريان از زمان بسيار قديم سال شمسي را رايج كردند با احتمال قريب به يقين از سال 4241 قبل از ميلاد سال خورشيدي در كشور مصر مرسوم و متداول شدكه داراي 365 روز بود و همين امر بعدها دريافتند كه سال خورشيدي انها به اندازه 4/1 شبانه روز انتخاب شده است اما به يقين ميدانم كه در قرن سوم قبل از ميلاد بوسيله متداول شدن سالهاي كبيسه اشتباهات حاصله تا ان موقع مرتفع شد.(2)
--------------------------------------------------------
1 – ايران باستان ،حسن پير نيا ،ج 2 ،ص 1498
2 – كليات تاريخ ايران ، دكتر عزيز الله بيات ، موسسه مطالعات و انتشارات تاريخي ، بهار 1370 ، صص 501 تا 504



تقويم در زمان اشكانيان:
در دوران اشكانيان دو قسم تقويم ، يكي سلوكي و ديگري پارتي وجود داشت ، مبدا تاريخ يكي سلوكي را از سال 312 قبل از ميلاد كه مصادف با زمن تاسيس اين سلسله است در نظر مي گرفتند و مبدا تاريخ پارتي را از سال 247 قبل از ميلاد كه ابتداي سلطنت تير داد اول است حساب مي كردند .

مطابق تقويم سلوكي سال قمري است .يعني داراي 12 ماه است و چون با سال شمسي مطابقت ندارد هر سال عده ماه ها را به جاي دوازذه سيزده حساب مي كردند . تا با سال شمسي مساوي گردد ، معلوم است كه تقويم سلوكي تقليدي از تقويم يوناني و مقدوني است كه ترتيب سالش با سال قمري يكي است ، در تقويم پارتي سالها شمسي است و اسامي ماهها همان اسامي روستاي است كه تا كنون متداول است . فروردين الي اخر......

تقويم در زمان ساسانيان :
در زمان ساسانيان هر سال مركب از 365 شبانه روزو داراي 12 ماه بود كه هر ماه 30 روز داشت و پنج روز اخر سال اندر گاه (پنجه دزده) نام داشت كه اين پنج روز بصورتي مستقل و مربوط به هيچ يك از ماهها نبود ، همان است كه در دوران اسلامي به خمسه مترقه معروف شد ه است .

نظر به اينكه سال مداري (حقيقي) داراي 365 روز و 48 دقيقه و 49 ثانيه است و سال عرفي زمان ساسانيان داراي 365 روز بود به همين علت پس از هر چهار سال يك روز سال عرفي عقب تر از سال طبيعي مي افتاد يعني نوروز كه با يستي هميشه در اول فروردين ماه باشد پس از گذشت هر چهار سال يك روز عقب مي رفت با اين حساب بعد از هر 120 سال مدت يك از سال طبعي (حقيقي) عقب تر مي افتاد به همين سبب براي روحنيون به ملاحظه رعايت اعياد و عادات مذهبي لازم بود كه سال شمسي حقيقي بدانند روي همين اصل قرار گذاشتند كه با دخالت دولت بعد از هر 120 سال ، سال را 13 ماه حساب مي كردند . كه به نوبت دو فروردين ،دو اردي بهشت، دوخرداد ، الي اخر ...مي شمردند ، سال كبيسه را بهزيك ناميده كه به مناسبت ان جشن مي گرفتند . عقب رفتن نوروز با اين ترتيب از 30 روز تجاوز نمي كرد(1)

تقويم بعد ازاسلام :
كبيسه كردن تاريخ از اواخر دوران ساسانيان در بوته فراموشي قرار گرفت به همين جهت در زمان خلفاي بني عباس براي زارعين و مالكين از حيث پرداخت ماليات اشكالاتي توليد شد ، براي رفع اين اشكال در سال 242 هجري قمري المتوكل خليفه عباسي فرمان داد تا مطابق سابق عمل كرده يعني صد بيستم را كبيسه كنند . ليكن اين فرمان عملي نشد ،در سال 282 هجري قمري يعني زمان خلافت معتضدبالله خليفه عباسي مقرر شد كه تاريخ پارسي ازتاريخ ژولياني (رومي )پيروي كرده و در هر چهار سال ، سال را كبيسه كنند كه اين فرمان نيز عملي نشد تاريخي كه بعد از اسلام براي ترتيب سال و ماه بين پارسيان معمول شده است تاريخ يزد گردي نام دارد كه مبدا ان را اغاز سلطنت يزد گرد سوم حساب مي كردند . در تقويم يد گردي مطابق معمول كنوني ماه به چهار هفته تقسيم نمي شود ليكن ، هر كدام از روزهاي ماه داراي نام خاصي است هر روزي به ملكي اختصاص دارد ، بجز چند روز در هر ماه كه بخدا متعلق است كه ان روزها عبارتند از، روز اول هر ماه كه ان را اور مزد مي ناميدند.(2)

اسامي ماهها و روزها در تقويم اوستايي جديد مطابق ضبط معمول بعد از اسلام به شرح زير است : فروردين ، رادي بهشت ، خرداد،تير،مرداد فشهريور ،مهر ،ابان ،اذر ،دي ،بهمن ،اسفند و اسامي روزهاي ماه :هرمز ،بهمن ،اردي بهشت،شهريور ،اسفندارمز،خرداد ،رواد،دي به اذر ،اذر ،ابان،خور ،ماه،تير،جوش،دي مهر،مهر،سروش،رشن،،فروردين ،بهرام،رام،باد،دي بدين،دين،ارده اشتاد،اسمان ،رامباد،ماراسفند،انيران،م اهي را كه با روز همان ماه داراي يك اسم مشترك بودند جشن مي گرفتند . پنج روزاضافي اخر سال كه بنام اندر گاه معروف بود بنام يكي از فصول گاتها خوانده مي شد .

تقويم اوستابعد از انقراض سلسله ساسانيان منسوخ نشد و در ميان پيروان مذهب زردشت باقيمانده در خود ايران نه تنها نوروز بلكه ساير اعياد دوران گذشته مدتها بقي بود حتي بعضي از انها تا عصر حاضر بر اسامي مختلف در نواحي ايران معمول است .
--------------------------------------------------------------------------------
۱– كليات تاريخ ايران ، دكتر عزيز الله بيات ، موسسه مطالعات و انتشارات تاريخي ، بهار 1370 ، صص 504 تا507
۲– تاريخ ادبيات ايران، تاليف جلال الدين همايي ، ج 1 ،ص 36ص


تقويم جلالي :
تقويم جلالي يا ملكي تقويمي است كه در زمان سلطنت جلال الدين ملكشاه سلجوقي تدوين شد كه تقويم فعلي ايران است .

علل وضع اين تقويم اين بود كه چون تاريخ يزد گردي كه اختصاص به زرتشتيان داشت بدون كبيسه محاسبه مي شد به همين جهت نوروز ثابت نمي ماند و با اول بهار كه ابتداي سال طبيعي است مطابقت نداشت ،به همين دليل خواجه نظام الملك و سلطان ملكشاه در صدد اصلاح تقويم بر امدند ،در نتيجه جمعي از منجمين مامور تنظيم تقويم شدند كه از جمله حكيم عمرخيام ،ميمون بن نجيب واسطي ،ابالمظفر اسفزاري و چند تن ديگر را بر شمرده اند محل كار رصد خانه را به اختلاف در اصفهان و ري و نيشابور ذكر كرده اند .

مبدا اين تاريخ را ابن اثير ضمن وقايع سال 471 هجري قمري نوشته است كه روز جمعه نهم رمضان سال 471 هجري قمري (مطابق با 15 مارس 1078 ميلادي ) است .

سال جلالي از اول بهار(نوروز سلطاني ) اغاز مي شود اسامي ماهها عبارتند از فروردين الي اخر و سال به فصول چهارگانه تقسيم شده ا ست(3)

سالهاي كبيسه در تقويم جلالي (مانند تقويم كنوني ايران )ثابت نيستند و كبيسه كردن مطابق با نتايج رصد هر سال است كبيسه معمولا بعد از هر چهار سال يك بار اجرا مي شود ليكن بعد از هر 29يا28 سال يكبار كبيسه بعد از 5 سال اجرا مي گردد يعني بجاي سال 32سال 33 راكبيسه مي گيرند(4)
--------------------------------------------------------------------------------
3– دايره المعرف فارسي ،ج 1 ،ص 657
4 – تاريخ ادبيات ايران ، جلال الدين همايي ،ج 1، ص 441


تقويم اويغوري:
در طول تاريخ تقويم هاي ديگري در ايران معمول بوده است از جمله تقويم ايغوري يا مغولي است كه داراي يك دوره دوازده ساله بشرح زير است .

يپچاقان ايل= سال موش

اودايل= سال گاو

بارس ايل= سال پلنگ

توشاقان ايل = سال خرگوش

لوي ايل = سال نهنگ

ايلان ايل = سال مار

يونت ايل = سال اسب

قوي ايل = سال گوسفند

يپچي ايل = سال ميمون

تخاقوي ايل= سال مرغ

ايت ايل = سال سگ

تنگو زايل=سال خوك

سال مذكور در ميان تركان اسياي مركزي از زمانهاي قديم معول بوده است ومشخصات هر سال را با طبايع هر يك از حيوانات نامبرده منطبق مي كردند .

ابو نصر فراهي در نصاب صبيان اسامي مذكور را در دو بيت به نظم در اورده است.(5)

موش وبقر و پلنگ و خرگوش شمار زين چهار كه بگذري نهنگ ايد مار

وانگاه به اسب و گوسفند است حساب حمدونه ومرغ و سگ و خوك اخر كار
--------------------------------------------------------------------------------
5 - ديوان لغات ترك ،محمود كشغري ،ج 1 ،ص 289


تقويم هجري قمري:
تقويم هجري قمري تقويم ديني ممالك اسلامي است ،مبدا ان هجرت پيغمبر اكرم (ص) از مكه به مدينه است با اينكه واقعه هجرت در سال هشتم ماه ربيع الاول صورت گرفته است در زمان خلافت عمر اول ماه محرم را مبدا سال هجري قمري قرار دادند كه مطابق است با روز جمعه شانزدهم ژانويه 622 ميلادي ،اسامي ماهها قمري بشرح زير است .

محرم ،صفر،ربيع الاول ،ربيع الثاني ،جمادي الاول،جمادي الاخر،رجب ،شعبان ،رمضان ،شوال ،ذيقعده ،ذيحجه.

تاريخ هجري قمري مبتني است بر مدت زماني كه كره ماهيكبار بدور زمين مي گردد ،زمانيكه لازم است تا انكه كره ماه پس از گذشتن از يك نقطه مدار خود بار ديگر بهمان نقطه برسد اين مدت را گردش نجومي مي گويند ، كه مدت ان قريب به 27 روز و8 ساعت است بعد از اين فاصله زماني كه ماه بار ديگر در اسمان مقابل همان كوكبي قرار مي گيرد كه قبلا واقع شده است بهمين مناسبت اين گردش نجومي معروفاست،از اين قرار ماه هر روزي تقريبا 27/1 درجه از مدار خود ،يعني قوس 13 درجه را در جهت مستقيم طي مي كند و اگر در نظر داشته باشيم كه افتاب هم در همين زمان تقريبا يك درجه مي پيمايد ليكن از يك ماه نو تا ماه ديگر 29 روز و 12 ساعت و 44 دقيقه است اين مدت را گردش اجتماعي مي نامند اين مدت به اندازه دو روز از گردش نجومي دراز تر است .

نظر به اينكهمدت سال قمري متوسط367/354 شبانه روز است در طي 30 سال 367% اضافي قريب 11 شبانه روز مي شود منجمان براي از بين بردن يازده شبانه روز مي شود 2 طريق عمل مي شود كه در حال حاظرقادر به گفتن انها نيستم .


تقويم رسمي ايران:
تقويم رسمي ايران بر اساس تقويم جلالي است كه موجب قانون مورخ يازدهم فروردين ماه 1304 هجري شمسي (1343 هجري قمري) بر قرار گرديد ،طبق ان اولين روز بهار اغاز هر سال است اسامي ماهها از ماههاي قبل از اسلام اقتباس شده كه عبارت است از

فروردين- ارديبهشت- خرداد - تير- مرداد- شهريور- مهر –ابان – اذر - دي – بهمن – اسفند.

شش ماه اول سال هريك داراي 31 شبانه روز و پنج ماه ديگر هر يك داراي 30 شبانه روز و اسفند در سال هاي عادي داراي 29 و در سال هاي كبيسه داراي 30 شبانه روز است .طبق ماده دوم قانو مذكور سالهاي اويغوري كه در تقويم هاي سابق معمول بود منسوخ گرديد ، در اسفند 1354 هجري شمسي قانوني به تصويب مجلسين شوراي ملي و سنا رسيد كه به موجب ان تاريخ ايران تاريخ شاهنشاهي قرار داده شد .

كه مبدا ان از اغاز سلطنت كورش اول يعني سال 559 قبل از ميلاد در فارس محسوب مي شود ، در شهريور ماه 1357 ب اثر مبرزات مردم در زمان نخست وزيري مهندس شريف امامي طبق بخشنامه اي مقرر شد كه سال معمول همان سال هجري شمسي باشد.

تقويم گرگواري :
چون مدت سال مداري 365 روز و 5 ساعت و48دقيقه و49 ثانيه است و در تقويم قيصري سال را 365 روز و 6ساعت حساب مي كردند يعني در حقيقت در هرسال تقريبا 11دقيقه بيشتر بحساب مي امد كه اين مقدار بعد از گذشت چهارصد سال نزديك به سه روز مي شد در سال 1582 ميلادي اين انحراف به ده روز رسيد كه اشكالاتي دراجراي مراسم ديني مسيحيان بوجئد اورد ،پاپ گرگوتر سيزدهم براي از بين بردن اختلاف مذكور فرمان داد كه روز پنجم اكتبر سال 1582 را پانزدهيمين روز ماه مذكور حساب كنند و براي جلو گيري از بروز اين اختلاف به كمك منجمان هم عصر خود تقويم قيصري را اصلاح كرد و مقرر گرديد كه در هر چهار صد سال سه كبيسه را حذف كنند .

اسامي ماهها در تقويم گرگواري به شرح زير است و انها با تطبيق ماههاي هجري شمسي بشرح زير است :

ژانويه داراي 31 شبانه روز،مطابق 11 ديماه

فوريه داراي 28يا29 شبانه روز مطابق 12 بهمن

مارس داراي 31 شبانه روز مطابق 10 اسفند

اوريل داراي 30 شبانه روز مطابق 12فروردين

مه داراي 31 شبانه روز مطابق با 11 اردي بهشت

ژوئن داراي 30شبانه روز مطابق 11 خرداد

ژوئيه داراي 31 شبانه روز مطابق 10 تير

اوت داراي 31 شبانه روز مطابق 10 مرداد

سپتامبر داراي 30 شبانه روز مطابق 10 شهريور

اكتبر داراي 31 شبانه روز مطابق 9 مهر

نوامبر داراي 30 شبانه روز مطابق 10 ابان

دسامبر داراي 31 شبانه روز مطابق 10 اذر

Dr.dirty life