1- مرزهاي همگرا- مرزي كه در امتداد آن دو ورقه، با هم برخورد مي كنند و كوهها يا پهنه فرورانش را ايجاد مي كنند.

2-  مرزهاي واگرا- مرزي كه در امتداد آن ورقه ها در جهت مخالف هم حركت مي كنند مانند پشته ميان اقيانوسي.

3-  مرزهاي انتقالي- دو ورقه در امتداد هم مي لغزند(بعضی معتقدند که گسل میناب در ایران، از این نوع است و ورقه لوت را بهپهنه فرورانش عمان متصل می کند اما هیچ شاهدی براثبات این مدعا وجود  ندارد گسل نهبندان و گسل نایبند از انواع گسلهای امتداد لغز ایران هستند.

مرز انتقالي، شبيه برش در سطح پوسته زمين است. اين ورقه ها، مانند حركت بر روي يك نوار نقاله، با سرعت خيلي كمي حركت مي كنند. جريانات همرفتي درگوشته بسيار داغ، دائما ورقه ها را به ميزان 5/0 تا 4 اينچ، در سال حركت مي دهد.

هنگامي كه ورقه ها به هم برخورد مي كنند يا از هم دور مي شوند‌، مواد بسيار داغ مذاب كه گدازه ناميده مي شوند، مي توانند از گوشته خارج شوند. به هنگام برخورد ورقه ها، كوهها، دره هاي عميق زير آبي كه دراز گودال ناميده مي شوند و آتشفشانها ايجاد مي شوند. همانطور كه كوهها و دره ها شكل مي گيرند، بلاياي طبيعي از قبيل زمين لرزه ها و فعاليتهاي آتشفشاني نيز مي توانند روي مي دهند كه هزاران سال زندگي بشر را تحت تاثير قرار داده است.

هنگامي كه ورقه ها از هم دور مي شوند، زمين پوسته جديدي را ايجاد مي كند. اين فرآيند وسط اقيانوسهاي بزرگ رخ مي دهد. پشته هاي ميان اقيانوسي بزرگترين رشته كوههاي ممتد، در جهان هستند. اين رشته كوهها به هم مرتبط هستند و حدود 40000 مايل درازا دارند.    

يكي از اين پشته هاي ميان اقيانوسي، پشته مياني اقيانوس اطلس است كه همچنان اقيانوس اطلس را عريضتر مي كند. همانطور كه ورقه ها حركت مي كنند، مواد مذاب گوشته اي كه ماگما و گدازه نام دارند، به وسيله سنگهاي جديد، شكل گرفته و حفره را پر مي كنند. كف اقيانوس اطلس،‌به وسيله جوانترين پوسته زمين پوشيده شده است. جزيره ايسلند در شمال اقيانوس اطلس نيز توسط همين پشته هاي مياني اطلس شكل گرفته است.

 

هر چه از نيمكره غربي به سمت اروپا و آسيا برويم، ‌اقيانوس اطلس بزرگتر مي شود و از سوي ديگر اقيانوس آرام كوچكتر و كوچكتر مي شود، اين به اين دليل است كه ورقه هاي آمريكاي شمالي و جنوبي به سمت غرب يعني به سمت آسيا و استراليا حركت مي كنند.

ورقه هاي آمريكاي شمالي و جنوبي، با ورقه چگالتر و نازكتر اقيانوس آرام برخورد مي كنند. اين عملكرد باعث مي شود كه ورقه اقيانوسي به درون گوضشته نفوذ كرده و تخريب شود. به چنين مرزي كه در آن ورقه اقيانوسي به زير ورقه قاره اي رانده شده و تخريب مي شود، پهنه فرورانش گفته مي شود.

ناحيه اقيانوس آرام نسبت به ساير مناطق زمين، داراي فعاليتهاي زمين لرزه اي و آتشفشاني بيشتري است. به اين دليل به تمامي آتشفشانهاي اين ناحيه، لقبي تحت عنوان حلقه آتش داده شده است.

 

 

هنگامي كه ورقه سبكتر و كم چگالتر قاره اي بر روي ورقه اقيانوسي رانده مي شود، يك پهنه فرورانشي شكل مي گيرد. از آنجايي كه پوسته اقيانوسي خميده شده و به زير رانده مي شود،‌ در محل برخورد، درازگودال عميقي شكل مي گيرد. اين درازگودالها، پست ترين مناطق در پوسته زمين هستند.

يك درازگودال، به ميزان 1 مايل عميقتراز بلندي كوه اورست است. همانطور كه ورقه اقيانوسي به داخل گوشته فرومي رود، بخشهايي از آن ذوب مي شوند و سنگهاي گوشته را نيز ذوب مي كنند. اين مواد در گوشته به سمت بالا حركت مي كنند. اين سنگهاي مذاب كه ماگما ناميده مي شوند،‌به سطح زمين مي رسند چون نسبت به سنگهاي اطرافشان چگالي كمتري دارند. اگر ماگما به سطح زمين برسد، آتشفشان شكل مي گيرد.

 

همانطور كه سنگهاي گوشته ذوب مي شوند، ماگما را شكل مي دهند. ماگما در اتاقكهاي ماگمايي جمع مي شود و از آنجايي كه چگالي آن كمتر از سنگهاي اطرافش است، به سمت بالا حركت خواهد كرد. فشار ماگما باعث ايجاد تركهايي در سنگهاي بالايي مي شود، سپس ماگما به درون اين تركها وارد مي شود. اين فرآيند هزاران بار تكرار مي شود تا ماگمابه سطح آورده شود.

اگرماگما به سطح زمين برسد، آتشفشان شكل خواهد گرفت. هنگامي كه ماگما به سطح زمين مي رسد، گدازه ناميده مي شود.

شما مي توانيد مطالب بيشتري را درباره آتشفشانها،در درس بعد ياد بگيريد.

همانطور كه آتشفشان فوران مي كند، ممكن است يك كوه ايجاد شود. در ضمن هر فوران، گدازه همراه با خاكستر و ساير مواد آذرآواري باعث افزايش ارتفاع كوه مي شود.   کوه دماوند، مرتفع ترین قله الرز نیزبه همین طریق شکل گرفته است.

اين مقطع عرضي از زمين، در نيمكره جنوبي است. نقشه يك پهنه فرورانش را نشان مي دهد،كه بين پهنه فرورانش كوههاي آند كه در سرتاسر ساحل غربي آمريكاي جنوبي امتداد دارد، درازگودال پريو- شيلي را در حاشيه غربي آمريكاي جنوبي ايجاد كرده است. اين پهنه همچين به شما نشان مي دهد كه پشته ميان اقيانوسي اطلس، اقيانوس اطلس را گسترش مي دهد و عريضتر و عريضتر مي كند. مقطع عرضي در عمل دو فرآيند را نشان مي دهد:

1-      پوسته قديمي در يك پهنه فرورانش تخريب مي شود.

2-       پوسته جديد، پشته ميان اقيانوس اطلس را ايجاد كرده است.

خط صورتي رنگ در نقشه اقيانوس آرام، درازگودالهاي عميق اقيانوسي را نشان مي دهد. اين درازگودالها، پست ترين نقاط در پوسته زمين هستند. درازگودال ماريانا در شمال گينه نو،‌ عميق ترين ناحيه در سطح زمين با عمق 201/36 فوت از سطح آب درياست. درازگودال ماريانا، 173/7 فوت، عميقتر از ارتفاع كوه اورست است.

درازگودالها تقريبا همه اقيانوس آرام را احاطه كرده اند. برخي از آنها عبارتند از: آلئوتيان، پرو- شيلي، كوريل و دراز گودال ژاپن.

درازگودالها در مناطقي كه ورقه هاي قاره اي و اقيانوسي با هم برخورد مي كنند، به وجود مي آيند. درازگودال جاوه در اقيانوس هند، عميق ترين محل اين اقيانوس است كه 442/24 فوت از سطح دريا عمق دارد.

جواب سوالات زير را در يك كاغذ به صورت كامل بنويسيد. از عناوين صفحات كه درست زير سوالات نوشته شده است، استفاده كنيد. هنگامي كه سوالات تمام شد، بر روي گزينه زمين كليك نماييد تا به مرحله شروع برگرديد.

1-  توضيح دهيد كه در يك پهنه فرورانش چه اتفاقي مي افتد.

2-   توضيح دهيد كه در يك پشته ميان اقيانوسي چه اتفاقي مي افتد.

3-   در يك پهنه فرورانش، ماگما به چه علت صعود مي كند؟